Dünyanın her yerindeki fabrika ve tesis tesislerinde birçok çalışan bakım vb. çalışmaların yaydığı tehlikeli enerjilere maruz kalmaktadır. Her yıl yüzbinlerce kaza ve yaralanma meydana gelmektedir. Makine, ekipmanların bakım esnasında enerjileri güvenceye alınmadan yapılan çalışmalarda birçok ölüm meydana gelmektedir. Tüm iş kazalarının en az % 10’u makine ve ekipmanların kilitlenmemesinden dolayı meydana gelmektedir.
Etiketleme ve kilitleme, tehlikeli donanım enerjisinin kontrolü için tüm dünya tarafından kullanılan ortak bir ifadedir. Makine ve tesisatların enerjisiz olması ve bakım tamamlanıp yeniden çalıştırmaya hazır olana kadar ona enerji verilmediğinden emin olunmasını sağlar. Bu sistemi uygulayan ülke ve firmalarda bakım vb. çalışmalara bağlı kazalar %80 den fazla iş kazaları azalmıştır. Tüm dünya tarafından kullanılan bu sistem dünya’da lockout/tagout kısaca loto olarak uygulanmaktadır. Ülkemizde EKED olarak kısaltılan bu sistem Etiketle – Kilitle – Emniyete al – Dene kelimelerinin baş harfleri alınarak kullanılmaktadır. Tesisteki makine ekipmanların yaydığı tehlikeli enerjileri etkin bir şekilde kontrol etmek amacıyla uygulanan bir sistemdir. Bakım çalışmaları sırasında donanımın beklenmeyen bir anda devreye girmesi veya tehlikeli enerjinin serbest kalması sonucu oluşan zararlardan çalışanları korumak için uygulanan küresel uygulamaların başında gelmektedir. Çalışma alanlarında yeni bir sistem kurmak, devreye almak ve tüm bakım onarım çalışmalarında, makinelerde kontrol, temizlik, yağlama, ayarlama, aletleri sökme, tamir, bakım, inceleme, kalıp değişimi vb. çalışmalarda çalışanları makinelerden ve enerji kaynaklarından (Mekanik, Hidrolik, Elektrik, Basınçlı Gaz veya akışkanlar, Pnömatik, Su, Kimyasal, Isı kaynakları vb.) kaynaklanacak risklere karşı korumak amacıyla açığa çıkabilecek depolanmış ve mevcut enerjinin kontrol altına alınması amacıyla etiketleme ve kilitleme yapılır.
Etiketleme ve kilitleme, enerji izolasyon noktalarını etkisiz hale getirmek yani sigortalar aracılığı ile elektrik devrelerinin enerjisini kesmek, akışkan geçişi veya basınç çıkmasını engellemek için vanaları kapatmak, aşırı sıcaklıkları etkisiz hale getirmek, haraketli parçaları engellemek ve sabitlemek, depolanan enerjiyi etkisiz hale getirmek, enerji izolasyon noktalarının fiziksel olarak kilitlenmesi ve kimin çalışma yaptığını bildirmek için etiketleme yapılması işlemleridir. Tüm bakım, onarım, temizlik, yağlama, kontrol çalışmalarının tümünde, alt yüklenici, geçici çalışmalar dahil tüm çalışma alanlarını kapsar. Potansiyel tehlike olan elektrik, mekanik, hidrolik, pnömatik, kimyasal madde, ısı kaynakları, basınçlı ekipman, kapalı alan, parlayıcı ve patlayıcı madde, çoklu bakım çalışmalarında mutlaka uygulanmalıdır.
Etiketleme ve Kilitleme uygulanmaması tehlikeli sonuçlar doğurabilir, ancak etkin bir Etiketleme ve Kilitleme uygulamaları bu iş kazalarını engelleyebilir. Etiketleme ve Kilitlemenin faydaları, tehlikeli enerji türlerine maruz kalınmasını engeller, iş kazalarını engeller, maliyetleri düşürür, kayıp zamanları engeller, verimliliği artırır, çalışanların moral ve motivasyonunu artırır. İş güvenliğinin öncelikli olduğu anlaşılır.
Mevzuatlarımızda direkt olarak etiketleme ve kilitlemeden bahsetmez, aslında mutlaka bu kavram yönetmelik ile detaylandırılmalı, işverenlerin insiyatifine bırakılmamalıdır. 6331 sayılı İSG Kanunun 4. maddesinde İşveren, çalışanların işle ilgili sağlık ve güvenliğini sağlamakla yükümlü olup bu çerçevede; Mesleki risklerin önlenmesi, eğitim ve bilgi verilmesi dâhil her türlü tedbirin alınması, organizasyonun yapılması, gerekli araç ve gereçlerin sağlanması, sağlık ve güvenlik tedbirlerinin değişen şartlara uygun hale getirilmesi ve mevcut durumun iyileştirilmesi için çalışmalar yapar. 5. Maddeye göre işverenler riskler ile kaynağında mücadele etmesi gerekmektedir. İş ekipmanlarının kullanımında sağlık ve güvenlik şartları hakkında Yönetmelikte ise; İş ekipmanının bakım işleri, ancak iş ekipmanı kapalı iken yapılabilir. Bunun mümkün olmadığı hallerde, bakım işleri yürütülürken gerekli önlemler alınır veya bu işlerin tehlike bölgesi dışında yapılması sağlanır denilmektedir.
Tehlikeli enerji ile çalışılan işyerlerinde mutlaka etiketleme ve kilitleme prosedürü oluşturulmalı, ekipman bazlı kilitleme prosedürleri oluşturulmalı, her enerji kontrol noktası yani şalterler, vanalar vb. yerler benzersiz şekilde numara verilerek isimlendirilmelidir. Enerji bulunan tesisat, makine ve sistemlerde yukarıda belirtilen faaliyetlerde mutlaka etiketleme ve kilitleme sistemi uygulanmalıdır. Mümkün mertebe bu işlemler iş izni sistemi mantığı ile hareket edilerek işi yapan ve etkilenen diğer kişi ve bölümlerinde yazılı onaylarını alarak gerçekleştirilmelidir. Etiketleme ve kilitleme sistemini uygulayacak tüm çalışanlara bu sistem hakkında detaylı bir eğitim verilmeli ve aralıklı olarak tekrar edilmelidir. Son olarak enerji kontrol noktalarına uygun etiketleme ve kilitleme ekipmanları tedarik edilmeli ve kullanılmalıdır.
Etiketleme ve Kilitleme uygulaması 7 aşamadır. Devreye almak içinde 5 aşama uygulanmaktadır. Uygulama aşamaları, Kilitleme yapılacak makine, ekipmanın yetkililerine bilgi verilmesi, Makine kilitleme prosedürünü gözden geçirilmesi ve kilitleme noktalarının tespit edilmesi, makine, ekipmanların normal şekilde durdurulması, tüm enerji izolasyon noktalarının kapatılması, enerji izolasyon noktalarına etiket takarak kilitlemenin yapılması, Saklanan veya boru ve tesisat içindeki kalıntı enerjilerin boşaltılması, makinenin çalışıp çalışmadığının kontrol edilmesi ve faaliyete başlanılmasıdır. Devreye alma aşamaları ise, Makine, ekipmanın kontrol edilmesi, Çalışma alanının kontrol edilmesi, Makine kontrollerinin nötr konumda olduğundan emin olunması, Kilitleme cihazlarının çıkarılması, Etkilenen çalışanlara ve yetkililere bilgi verilmesi ile enerji tekrar kontrollü şekilde verilmiş olur.
Etiketleme ve Kilitleme Sistemi içinde grup kilit senaryosu, vardiya değişimlerindeki senaryolar açık bir şekilde yetkili personellere anlatılmalıdır. Bu sistemde kullanılacak tüm ekipmanların kullanma eğitimleri çalışanlara verilmeli, bu ekipmanların kolay ulaşılabilir bir noktada muhafaza edilmesi sağlanmalıdır. Her yetkili personele EKED kilitlerinden alınarak teslim edilmeli, her çalışan bakım yaptığı enerji kontrol noktasına veya grup kilit senaryolarında uygulanan kutu üzerine kilidini takarak çalışmayı gerçekleştirmelidir.
